نشانه های حیات در مریخ چگونه کشف شد؟ - مجله رویگری

مریخ نورد پرتلاش و جوان ناسا در حالی که در فاز تمدید شده مأموریت خود واقع شده است، در دهانه جزرو (Jezero Crater) نشانه هایی یافته است که ممکن است بازمانده های حیات باستانی در سنگ های سیاره سرخ باشند اما این نشانه ها دقیقا چه هستند و چقدر وجود حیات در مریخ را تأیید می نمایند؟

کشف ارزشمند مریخ نورد استقامت

سال گذشته مریخ نورد استقامت (Perseverance Rover) به سنگی برخورد که تیم علمی آن را آبشار چیاوا (Cheyava Falls) نام گذاری کرد. صخره ای دارای لکه های کوچک روشن که حاشیه های تیره ای پیرامون خود دارند و به عنوان لکه های پلنگی (Leopard Spots) توصیف شده اند. پژوهشگران با آنالیز جزئیات این سنگ دریافتند که از نوع گِل سنگی (Mudstone) یا نوعی سنگ رسوبی دانه ریز است که کربن آلی در خود دارد و گره ها و بخش های واکنشی میلی متری آن با مواد معدنی مانند آهن فسفات و آهن سولفید غنی شده اند.

این الگوها نشان می دهند که پس از رسوب مواد در سنگ، ممکن است فرآیندهای اکسید-کاهش فعال بوده باشند. چنین ساختارهای میکرومتری و ترکیب های معدنی همراه با آن ها، دقیقا همان چیزی است که از نظر زمین شناسان و زیست شناسان فضایی بسیار جالب توجه بودند. چون روی زمین این الگوها گاهی با فعالیت های میکروبی یا فرآیندهای شیمیایی مرتبط با زیست شناسی همراه هستند.

این کشف در 10 سپتامبر 2025 (19 شهریور 1404) هنگامی به طور عمومی اعلام شد که ناسا در یک کنفرانس خبری، هم زمان با انتشار مقاله ای در نشریه نیچر (Nature) رسما به کشف نشانه های زیستی احتمالی (Potential Biosignature) به وسیله مریخ نورد استقامت اشاره نمود.

ابزارهای علمی و میزان گیری های مرتبط

مریخ نورد پشتکار مجهز به مجموعه ای از ابزارهای پیشرفته علمی برای شناسایی و تحلیل مریخ شناسی است که از جمله آن ها می توان به ابزار شرلوک (SHERLOC) برای شناسایی مواد آلی و مطالعه بافت صخره ای، پیکسل (PIXL) برای معین ترکیب شیمیایی موارد با وضوح بالا و مست کم-زد (Mastcam-Z) برای تصویربرداری چندطیفی و نگاشت ساختارهای شیمیایی اشاره نمود. این ابزارها امکان تشخیص ترکیب های آلی، فازهای معدنی و بافت های خرد را فراهم می نمایند.

به ویژه در نمونه چیاوا فالز دو ابزار شرلوک و پیکسل نقش پررنگی داشتند. در ابتدا این مست کم-زد بود که لکه های روشن و تیره سنگ را با جزئیات ثبت کرد تا امکان انتخاب دقیق نقاط مورد مطالعه برای ابزارهای دیگر باشد. در ادامه شرلوک وجود فسفات ها، کربنات ها و نشانه هایی از مولکول های آلی (Organic Molecules) را آشکار کرد که روی زمین اغلب در محیط های زیست پذیر یافت می شوند. پیکسل هم توزیع دقیق عناصری مانند آهن، فسفر و سیلیکات ها را نشان داد. حضور چنین عناصری در کنار بافت های میکروسکوپی، احتمال نقش آب و فرآیندهای زیستی را تقویت کرد.

شواهد شیمیایی و معدنی

بر اساس گزارش تیم پژوهشی، حضور مواد معدنی و ترکیباتی مانند انواع فسفات ها و مواد آلی که روی زمین گاهی در کنار فعالیت های میکروبی یافت می شوند و بعلاوه بافت هایی که حاکی از برهم کنش با آب در گذشته هستند، تأیید شده است. بعضی گزارش ها بعلاوه به حضور ترکیباتی اشاره دارند که در زمین گاهی همراه با فعالیت های میکروبی شکل می گیرند.

با این وجود هم خبرنگاران علمی و هم پژوهشگران تأکید نموده اند که همین ترکیبات می توانند از راه های غیرزیستی هم شکل بگیرند و بنابراین شواهد فعلی هرچند احتمالِ وجود حیات باستانی را تقویت می نماید، اما اثبات قطعی آن نیست.

اهمیت یافته ها

با وجود آنکه شواهد کنونی، صددرصد برای وجود حیات قطعی نیستند اما کشف چنین ترکیب ها و بافت هایی در بستری مانند دهانه جزرو که میلیاردها سال پیش در آن آبِ پایدار وجود داشته است، اهمیت زیادی دارد.

حضور آب مایع به مدت کافی و بعلاوه منابع انرژی شیمیایی، دو پیش شرط مهم برای پیدایش زیست میکروبی هستند؛ بنابراین یافتن سنگ هایی که هر دو شرط را تأمین می نمایند، نقطه اتکای پژوهشگران برای طرح فرضیه مریخ سکونت پذیر در گذشته است. بعلاوه کشفیاتی از این نوع، نشان می دهد که برنامه بازگردانی نمونه از مریخ (Mars Sample Return) چقدر لازم است. چون بسیاری از آزمایش های کلیدی برای معین وجودِ واقعیِ شاخص های زیستی تنها در آزمایشگاه های روی زمین امکان انجام آن ها هست.

محدودیت ها و احتیاط علمی

همان طور که اشاره شد، گفته های تیم های علمی و گزارش های معتبر با صراحت تأکید می نمایند که چندین شرح غیرزیستی هم برای مشاهدات صورت گرفته به وسیله مریخ نورد استقامت وجود دارد. از جمله این شرحات غیرزیستی می توان به واکنش های شیمیایی مستقل از حیات، تغییرات حرارتی یا فرایندهای دیرینه تبلور مواد معدنی اشاره نمود که می توانند الگوهای مشابهی فراوری نمایند.

افزون بر این، تحلیل های صورت گرفته به وسیله ابزارهای علمی روی مریخ نورد، با وجود آنکه بسیار قدرتمند هستند اما همچنان در مقایسه با روش های آزمایشگاهی روی زمین محدودیت هایی دارند. به ویژه اینکه میزان گیری ها اغلب بر پایه طیف سنجی های سطحی و تصاویر میکروسکوپی هستند و نمی توانند به آسانی، جایگزین آزمایش های شیمی-آلی جامع در شرایط کنترل شده آزمایشگاهی شوند. بنابراین علم امروز توصیه می نماید که پیش از اعلام کشف نهایی، نمونه ها به زمین بازگردانده و سپس با تکنیک های دقیق تری آنالیز شوند.

گام بعدی: بازگشت نمونه و تأیید در زمین

می توان گفت که پیش احتیاج تبدیل مدرک احتمالی کشف حیات باستانی در مریخ به اثبات قطعی آن، بازگرداندن نمونه ها به زمین است. طرح بازگردانی نمونه از مریخ، که با همکاری ناسا (NASA) و آژانس فضایی اروپا (ESA) در فاز برنامه ریزی است، نمونه های جمع آوری شده به وسیله استقامت را به زمین خواهد آورد تا با فناوری های پیشرفته تر در آزمایشگاه های تخصصی تحت آزمایش های مولکولی و میکروسکوپی دقیق قرار بگیرند.

این فرآیند می تواند شواهد آلی پیچیده تر، توالی های مولکولی یا نشانه هایی که به طور واضح زیستی باشند را آشکار کند یا از در سوی مقابل، نشان دهد که همه نشانه های کنونی به صورت غیرزیستی هم قابل شرح هستند. اهمیت این گام، علاوه بر دیدگاه علمی، از جنبه اخلاقی هم بالاست، چون نتایج چنین آزمایش هایی پیامدهای گسترده ای برای درک منشأ حیات در کیهان خواهد داشت.

پیامدهای علمی و فلسفی

حتی اگر در نهایت شواهد به سمت وجود حیات باستانی در سیاره سرخ نرود، یافتن محیط ها و موادی که می توانستند از شرایط حیات پشتیبانی نمایند، دانش ما را درباره تاریخچه سیارات سنگی عمق می بخشد. اما اگر در نهایت شواهد قوی زیستی تأیید شوند، این نه تنها یک کشف علمی بزرگ خواهد بود، بلکه بنیاد بسیاری از پرسش های فلسفی و عملی را درباره محلیت زندگی در کیهان و آینده اکتشافات فضایی دگرگون خواهد نمود.

سخن پایانی

در نهایت باید گفت که گزارش های اخیر از کاوش های سطح نورد استقامت در دهانه جزرو و شناسایی چیاوا فالز با نشانه های حیات، نقطه عطفی در جست وجوی حیات در مریخ به شمار می رود. شواهدی که احتمالِ زیست پذیریِ در گذشته مریخ را تقویت می نمایند، اما هنوز به مرحله اثبات قطعی نرسیده اند.

این نشانه ها بسیار هیجان انگیز هستند اما هنوز باید با صبوری علمی و روش های دقیق تر به آن ها نگریست و در پی تأیید آن ها بود. پژواک این کشفِ احتمالی در سال های آینده، هم در مأموریت های نمونه برداری و هم در برنامه ریزی های بلندمدتِ کاوش های سرنشین دار بشر به اعماق فضا، بسیار قابل تأمل خواهد بود.

منابع: NASA Science, Space, Planetary Society, Reuters