تمدن جدید در ایران، مدیونِ الگوی نوسازی امیرکبیر

به گزارش مجله رویگری، نوسازی ای که نه برپایه دفع شر و انفعال صرف، بلکه، با توجه به کلیت تمدن جدید و تاسیس آن برپایه الگوبرداری از روسیه و پتر کبیر صورت گرفت.

تمدن جدید در ایران، مدیونِ الگوی نوسازی امیرکبیر

جهت دریافت خدمات هزینه بازسازی ساختمان با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید. از طراحی پلن بازسازی تا اجرای جز به جز بازسازی منزل، ویلا و ساختمان اداری تخصص ماست.

سفرنامه خسرومیرزا حاصل سفر هیات ایرانی به سرپرستی خسرو میرزا - پسر عباس میرزا - برای عذرخواهی از قتل گریبایدوف به روسیه است که توسط میرزا مصطفی افشار محرّر میرزا مسعود انصاری نگاشته شده است.

این سفرنامه، صرفا بازتاب مشاهدات منفعلانه نیست؛ بلکه حاوی تفسیر ها و استنتاجاتی جدی از اوضاع روسیه و نسبت و رابطه ای است که از این پس جامعه ایران با شرایط مذکور پیدا خواهد نمود.

این تفسیر ها و استنتاجات اگرچه به قلم میرزا مصطفی افشار نگاشته شده است، ولی براساس اشاره های آشکار نویسنده و مندرجات کتاب، چیزی جز ثبت و ضبط حاصل مباحثه ها و تبادل نظر های اعضای هیات در روبروه با نهاد های مختلف جامعه روسیه نیست که از آن میان است، این اشاره: میرزا صالح که هفت سال پیش تر ایام ما موریت به سفارت انگلیس در این جا سه روز توقف نموده بود، بیشتر از حمامی و چند خانه محقر چیزی ندیده بود. اکنون آبادی به حدی رسیده که او در شناختن عاجز و متحیر بوده است.

دامنه فعالیت روس ها در آباد کردن یا نوسازی کشور، با استفاده از صنعتگران و متخصصان انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، اتریشی و ایتالیایی، آن چنان شدت یافته بود که شگفتی میرزا صالح را به نسبت ملاقات هفت سال پیش او از انگلیس، برانگیخت و دیگر همراهان نیز به تبع او شگفت زده شدند.

تحول در فهم و دریافت ایرانیان از آنچه می دیدند، به تدریج آشکار می شد. آنان به تدریج در می یافتند که آبادسازی و نوسازی، صرفا به امور ما دی و معیشتی محدود نمی شود؛ بلکه کارکرد و نتیجه سیاسی دارد و با تغییر رابطه رعیت و دولت انتظام و نظام اجتماعی را به سمت مطلوب سوق می دهد.

مشاهده آرشیو دولتی و احترام به فرامین و احکام حکومتی و مقایسه آن با ایران، نویسنده را با پرسشی جدی روبرو ساخت: چرا میان طوایف مختلف ایران که در عقل و ادراک بسیار تفوق دارند، این گونه کار معمول و متداول نباشد، دولت رعیت خود را تربیت نکند. رعیت بر ارادت دولت نیفزاید.

این نمود تدریجی در تحول درک و دید از اوضاع، چیزی جز حاصل نگاه مقایسه ای نیست که با فاصله دریافت از ذهنیت انفعالی مطلق و رویکرد به ذهنیت نسبتا فعال، مجال بروز پیدا می نماید. می توان این دریافت را خودمطلعی ناخودمطلع نامید که برای فاعلان آن بسیار دردناک و جانگداز بود.

زیرا، با فهم شکاف موجود میان ایران و سایر ممالک، به خصوص همسایه و دشمن شمالی، از بنیان های قدرت آنان پرده برداشته می شد و ناتوانی ایرانیان در شرایط جدید بیش از پیش آشکار می گشت. فاصله به گونه ای بود که شرایط آنان برای مخاطب ایرانی بدون سابقه ذهنی، قابل توصیف نبود.

از همین رو، پس از مشاهده کارخانه معظم اسلحه سازی شهر تول می نویسد: تحریر تفصیل این کارخانه ها کسی را ممکن تواند بود که خود از اهل صنعت و قلم باشد و اقلا هفته ای در آنجا به سر برده [باشد]. کاشکی دولت علیه ایران چند نفر از جوانان کاردیده را برای تعلیم به این کارخانه ها می فرستاد که به خرج کم در زمان اندک، تحصیل انواع صنایع می کردند.

چنین درک و دریافتی از شرایط پیش آمده و درک چرایی غلبه روس ها بر ایرانیان طی دو جنگ، بدین معناست که هیات خسرو میرزا کم کم به این نکته بسیار مهم توجه پیدا می کرد که در شرایط جدید تماشاگری ممکن نیست و لاجرم باید بازیگر بود و به همین دلیل نیز لزوم تحصیل انواع صنایع را خاطرنشان می ساختند.

صنایعی که در آن ها دستگاه ها به چرخ وصل می شدند و با قدرتی غیر قابل تصور به فراوری کالا می پرداختند. به عبارت دیگر ایرانیان با درک صرف نظامی و سپاه مدارانه از دول غربی فاصله می دریافتد و به سایر جنبه های قدرت آنان، از جمله تکنولوژی ما شینی به عنوان اساس قدرت ما دی آنان، توجه می کردند.

البته، منظور از تحصیل انواع صنایع صرفا آموختن صنعتی تا زه و جمع کردن آن با صنایع قدیم نبود؛ منظور اعضای هیات جایگزینی صنایع جدید به جای صنایع قدیم بود. هیات مذکور درکی از صنعت جدید پیدا نموده بود که به خوبی از عهده بیان تفاوت آن با صنعت قدیم بر می آمد.

به بیان دیگر، تحصیل انواع صنایع چیزی جز یادگیری، ترویج و تعمیم فنون جدید فراوری، یا همان ما شین بخار به جای صنعت دستی و پر کردن شکاف موجود در حوزه های مالی و صنعتی نبود. به این ترتیب به صورت مبهم و ناروشن، نخستین تصاویر از جامعه صنعتی مدرن توسط گروهی از ایرانیان در حال شکل گیری بود.

صنعتی که از یک سو، با فراوری اسلحه مدرن و آتشین، لوازم و اقتضائات قشون با نظام مزید اقتدار دولت و رعیت را فراهم ساخته و از سوی دیگر، با بسط و تحکیم قدرت دولت مرکزی و از بین بردن زمینه تعارض مدعیان مقام سلطنت، دوام سلطنت را در سلسله واحد تضمین نموده بود.

ای دریغ که در ملک ایران با وصف کمال قابلیت مملکت، در پی دوام سلطنت در سلسله واحد نباشند و به این سبب پادشاه به رعیت و رعیت به پادشاه دلگرم نشود و از ثمره این دلگرمی منظور پادشاه و رعیت بر مزید شوکت و دولت مقصور نشود و از این منظور کلی امورات جزئی دیگر که همگی مقتضی وفور استحکام دولت باشد، به تقدیم نرسد.

این اشاره کوتاه، اما پرمعنا که بر درک عمیق از تا ریخ ایران راسخ است ناگفته های فراوانی را در بطن خود پنهان ساخته است. آنچه میرزا مصطفی افشار، محرر این سفرنامه، منظور کلی و آبستن امور جزئی دیگر می نامد، چیزی جز دوام سلطنت در سلسله واحد نیست. اما این دوام چرا در روسیه ممکن شد نه در ایران؟

افشار مکررا به نقش سلاطین روس در ایجاد قشون براساس نظام فرنگی، ایجاد مدارس، ترویج صنایع جدید، ترویج کشاورزی، تا مین امنیت، احداث شهر های جدید و مهم تر از همه تربیت رعیت در علم، اخلاق و فن اشاره می نماید و دوام سلطنت را نتیجه این امور می داند؛ بنابراین دریغ خوردن از جاری نبودن این وضع در ملک ایران با وصف کمال قابلیت به معنای در کی مقدماتی از مقدمات لازم برای ارائه راهکار نجات دولت و رعیت ایران در شرایط جدید جهانی در قالبی از تلویح و تصریح در بیان است.

دریافت نقش علم در عرصه های مختلف زندگی اجتماعی و تربیت مردم یک سرزمین از صدر تا ذیل و پدید آمدن نظامی از رفتار و کردار بر پایه پیروی از سنن و قوانین، واقعیتی قابل مشاهده بود که در روسیه تحقق یافته بود. به تبع این دریافت، افشار بسیار هوشمندانه و زیرکانه به استنتاج تا ریخی از مضار و معایب فقدان علم در زندگی اجتماعی و تبعات ویرانگر آن در آشوب های سیاسی و اجتماعی و دست به دست شدن قدرت و نابودی ثروت جامعه می پردازد: علم است که معارف را به تصریفات ایام سالفه و انقلابات قرون ما ضیه مطلعی می دهد و ایشان را به احتراز از مواد اختلال مملکت وا می دارد.

علم است که معارف را برحب وطن و آسایش و ایمنی متوطنین از شر دشمن که متضمن نیکنامی جهان و مثوبات عقبی است، دعوت می نماید و به این وسیله غیرتی در عموم اهالی مملکت پدید می آید. علم است که معایب تجدید سلطنت و محاسن بقای آن را در سلسله واحد به معارف تعلیم می نماید و برای حفظ امنیت، در این باب به کلمه واحده و هیات مجتمعه بذل جهد موفور به تقدیم می رسانند.

علم است که منافع و مضار مملکت از حیث تجارت و... و طریق جلب و دفع آن را تشخیص می دهد و به آن واسطه رونق ولایت و ثروت اهل مملکت روز به روز افزایش می پذیرد. محور سخنان میرزا مصطفی افشار بر علم و نقش آن در تا مین و تهیه لوازم و ضروریات تشکیل، دوام و اعتلای جامعه سیاسی با کشور است.

مدرسه دارالفنون

آنچه نویسنده از آن تحت عنوان علم بر اوضاع عالم یاد می نماید، چیزی جز نگاه تطبیقی به تفاوت شرایط و اوضاع اجتماعی شرق و غرب یا تمدن قدیم و جدید نیست. اساس این تفاوت در برخورداری تمدن جدید از علم، خودنمایی می نماید.

ظهور این نحوه درک و سیر از پراکنده بینی و کثرت به وحدت، از فروع به اصول و از معلول به علت، امکان گذر از نگاه سطحی و ظاهر بینی را به ملاحظه ارکان و پایه های تمدن جدید و قدرت دول اروپایی به صورت خاص و از مجرا و جهت لوازم و اقتضائات آن به صورت عام، فراهم می آورد.

به عبارت دیگر، درک تمدن جدید به مثابه یک کلیت متشکل از فنون، صنایع، قشون نظام دار، دیوان عریض و طویل، اما قانونمند، نظام سیاسی بلامعارض و مورد حمایت مردم، به عنوان محصولات و نتایج غیرقابل تردید علم، چونان انقلابی در ذهن و فکر اعضای هیات، زمینه مناسبی برای درک مساله اصلی جامعه ایران، یعنی بحران شکاف عمیق تمدنی و نه صرفا ضعف و ناتوانی نظامی را مهیا می ساخت. اما راهکار این مساله عظیم و بنیان افکن چه بود؟ این انقلاب ذهنی و فکری و مطلعی دردناک ناشی از آن، جز با عمل و اقدام مناسب در راستای تا سیس نهاد های پیش گفته و ایجاد تحول بنیادین در نهاد های جاری ممکن نبود.

اما، از نظر تا عمل فرسنگ ها راه بود. زیرا کمترین نسبتی بین نهاد های تمدن قدیم جاری در ایران و نهاد های مشاهده شده توسط اعضای هیات در روسیه وجود نداشت و در نتیجه زمینه ذهنی و عینی لازم برای نوسازی، مفقود بود. اما پتر کبیر در روسیه این راه را شروع و به پیروزیت نائل آمده بود. به این ترتیب، نتیجه گیری و تبیین تا ریخ معاصر روسیه از منظر مصطفی افشار و سایر اعضای هیات به کمال می رسد و از تحولات پرشتاب روسیه، رمزگشایی می شود.

با توسل به علم، روسیه از مرتبه توحش و انحطاط ناشی از آن، خارج و به تاسیس تمدن صنعتی نائل می شود. اما این مساله فقط به روسیه و اوضاع داخلی آن مربوط بود یا ایران نیز در این قضیه مدخلیت داشت؟ نه تن ها در آن موقع، بلکه کسانی تا انقراض قاجاریه و حتی دوره پس از آن نیز، می پنداشتند که ایران نیازی به پیشرفت های دیگران ندارد و همچنان می تواند در مدار تمدن قدیم به حیات خویش ادامه دهد.

پادشاهان قاجار در راس این عده بودند. اینان نه تن ها قادر به فهم سخنان میرزامصطفی افشار نبودند، بلکه مانعی اساسی در راه فهم سخنان وی و امثال او به شمار می آمدند. اما، افشار پاسخی اساسی و محکم و البته تاریخی و ماندگار، برای آنان داشت: حیف باشد که ما ترقی و نظام همسایه خود را که در این مدت اندک تحصیل نموده است، به رأی العین ببینیم و هیچ به فکر این نباشیم که از برای ما هم چنین نعمتی دست دهد تا همواره مغلوب همسایه نباشیم و در ولایت های غربت سرافکنده نگردیم.

اسرای خود را که به اهل خیوه و بخارا فروخته شده، در ولایت روس بنده تجار آن دو شهر نبینیم. روزنامه نویس را ربطی ندارد که به این مقوله امور پردازد، اما این بنده ناچیز را هم به قدر قوه خود تعصب دین و حب وطن است. به امید اینکه شاید به مزید قوت دین و دولت سودی بخشد، جسارتی می ورزد.

پاسخ میرزامصطفی افشار بر دو کانون اصلی بنا شده است: مغلوب همسایه بودن یا مغلوبیت و تعصب دین و حب وطن که دو روی یک سکه به شمار می فرایند. رابطه متقابل این دو کانون، رابطه ای متناقض است؛ زیرا، مادامی که در بر همین پاشنه می چرخد و همسایه شمالی آنا فآنا (هرلحظه بیش از پیش) در ترقی و تزاید است، مغلوب آنان خواهیم بود و مغلوب بودن به زوال دین و اضمحلال وطن منجر خواهد شد.

بنابراین، ایران در بزنگاهی تاریخی و حساس واقع شده است. زیرا مغلوبیت در برابر همسایه [ای] که درحال حاضر بخش هایی از ایران را ضمیمه سرزمین خود ساخته است، از آینده ای دردناک خبر می دهد؛ آینده ای که به بلعیده شدن ایران توسط همسایه غالب شمالی منجر خواهد شد. به این ترتیب نگاه ناظرانه صرف به تمدن جدید و فرآیند نوسازی در غرب و درک یکسان انگارانه و پراکنده بینانه و انفعالی از اجزاء و عناصر سازنده آن به درک کل نگرانه و متفاوت انگارانه تبدیل و به تصویری کمابیش یکپارچه و جامع الاطراف از تمدن جدید منتهی و در نهایت الگویی از نوسازی عملی را پیش رو قرار می دهد که می تواند راهنمای عملی مجریان فرآیند نوسازی باشد.

اگرچه به تبع اوضاع، درک صنعتی، فنی، علمی و اداری وجه غالب ادراک مزبور را تشکیل می دهد، اما، اهمیت زایدالوصف آن در درک نسبتی است که میان ایران و دیگران به خصوص همسایه شمالی پیش آمده است.

در اینجا، تکرار این مطلب و تاکید مجدد بر این نکته ضروری است که مطالب مندرج در سفرنامه خسرومیرزا، آرای شخصی نویسنده یا خسرومیرزا یا میرزامسعود انصاری نیست.

آرای مذکور، حاصل دریافت جمعی اعضای هیاتی است که یکی از اعضای آن میرزا تقی خان فراهانی - امیرنظام و امیرکبیر بعدی - بود. مورخان اصلی دوره قاجاریه با تعابیر مختلفی نظیر بنیانی جدید، ترقی دولت و ملت، اصلاح بدن ملک و ترمیم روح، قلب ماهیت اخلاقی، مردکار، به اقدامات امیرکبیر یا صفات او اشاره نموده و بر این نکته تاکید ورزیده اند که امیر در پی افکندن طرحی نو بود. به تعبیر این مکتوب، وی در پی تاسیس نظام و تمدن جدید بود.

نظامی که در پی برهم زدن روابط، مناسبات و نهاد های کهن و البته حاصل درکی بود که امیرکبیر به عنوان یکی از اعضای هیات خسرومیرزا پس از مشاهده اوضاع و شرایط روسیه و اقدامات پترکبیر در تاسیس تمدن جدید به دست آورد.

امیرکبیر الگوی نوسازی خود را از جامعه روسیه به دست آورده بود که با ترجیح منافع جمعی بر منافع شخصی، در مدتی اندک مدار و جهت تاریخ روسیه را تغییر داده بودند. او نیز می خواست برپایه این الگو در جهت تاسیس تمدن جدید گام بردارد.

افشار، در سفرنامه خسرومیرزا، این تعبیر را چنین به کار برده است: عزت و افتخار نه آن است که کسی برای نفس خود تحصیل کمال کند، بلکه، افتخار آن است که کمالات حاصله یک شخص، فراخور اندازه و قدر خود، موجب منفعت دایمی و ابنای جنس خود شود. آن وقت اسم آن کمال را باقیات صالحات توان گذاشت و در جهان و آخرت ثمره ای از آن می توان برداشت و به آن فخر توان نمود و بنای این مدارس در ممالک ایران به غایت سهل و آسان است.

می توان از ارباب علوم فرنگ چند نفر را به ایران آورد و یکی از مدارس را برای اولاد نجبای آن ملک معین و آن ها را در آنجا جمع کرد و چند نفر از مردمان صاحب اخلاق را به سرپرستی آن ها معین نمود که هم علوم ایران را از مدرسان ایران یاد بگیرند و هم علوم فرنگ را از معلمین فرنگ؛ بنابراین نخستین قدم اساسی برای نجات کشور، تجهیز افراد جامعه به علم جدید است.

زیرا شرط مقابله با توانایی ها و علوم رقبا و دشمنان، اکتساب علم و توانایی لازم برای هماوردی است. افشار در این باره معتقد است: در این صورت برای دولت چه از سپاهی و چه از اهل قلم خدمتکار های کامل و قابل به هم می رسد که به اوضاع عالم بر سبیل تفصیل عالم و مطلع باشند. سپاهی را مانند سپاه سایر دولت ها نظم و ترتیب دهند، امور ملکیه را، چون سایر ممالک منتظم دارند. از حسن تدبیر ایشان روزبه روز بر رونق و آبادی مملکت می افزاید.

راهکاری که میرزامصطفی افشار برای خروج از بن بست و بحران ناشی از روبروه و مقابله با تمدن جدید اروپایی ارائه نموده است، چیزی جز انعکاس راه طی شده توسط روسیه به عنوان کشوری که در ظهور تمدن جدید و فراوری آن نقشی نداشته، نیست.

اما پس از روبروه و مقابله با آن و درک تاریخی از شرایط پیش آمده، در تاسیس آن، به پیروزیت قابل قبول رسیده است. در این شرایط، بالطبع، الگوبرداری از روسیه پیروز در اصول و قواعد نوسازی و تاسیس تمدن جدید، قابل اعتمادترین راهکاری بود که در فراروی دولتمردان دوره قاجار قرار داشت.

اما هشدار ها و اعلام خطر های مکرر امثال میرزامصطفی افشار، مورد اعتنای دربار قاجاریه قرار نگرفت. دربار قاجار همچنان با توهم امکان فرار از عرصه تمدن جدید، چونان تماشاگری منفعل به تماشای دگرگونی های پرشتاب و خیره کننده جهانی پرداخت.

مرگ محمدشاه و وجود رقبای مختلف در برابر ناصرالدین میرزا ولیعهد و ناتوانی وی در رسیدن به تاج و تخت، فرصتی استثنایی برای میرزاتقی خان فراهانی فراهم کرد تا با تکیه بر مقام صدارت و جلب حمایت ناصرالدین شاه جوان علاوه بر اصلاحات از جنس قدیم به اصلاحات جدید یا نوسازی، نیز، همت گمارد.

نوسازی ای که نه برپایه دفع شر و انفعال صرف، بلکه، با توجه به کلیت تمدن جدید و تاسیس آن برپایه الگوبرداری از روسیه و پتر کبیر صورت گرفت.

تاریخ نگاری رسمی دوره قاجار در این موضوع، یعنی مطلعی ایرانیان از تغییرات و تحولات جهانی، دارای کاستی های اساسی است و از ارائه اطلاعات لازم در این باره خودداری و در نتیجه به ارائه اطلاعات ناقص و در بعضی موارد تحریف شده اقدام نموده است.

اما، در همین اطلاعات ناقص به کرات و به تصریح و تلویح از توجه نخبگان به نقش پتر در تبدیل روسیه به قدرت عظیم و جامعه ای صنعتی یاد شده است. اما، ایران با روسیه یک تفاوت اساسی داشت: پتر به عنوان پادشاه روسیه، به قول میرزامصطفی به خطراتی که از ناحیه تمدن جدید، علمی که از اوضاع عالم به هم رسانید افشار، با اروپایی متوجه روسیه بود، پی برد و با تبدیل مطلعی شخصی به مطلعی عمومی و سرزمینی، موانع داخلی نوسازی را یکسره از میان برداشت و تداوم و نهادینگی اصلاحات را تضمین کرد.

در ایران عصر امیرکبیر نیز، اگرچه اصلاحات از بالا صورت می گرفت، اما حاصل دریافت نهاد سلطنت و وابستگان آن از شرایط درونی و جهانی نبود.

از این رو، تاریخی دیوانی دانست. تلاش های نظری و عملی این گروه در تفهیم شرایط جدید و الزامات و ضروریات آن به دربار و نهاد سلطنت مفید فایده نیفتاد. چنان که افشار بیان امید که همت والا نهمت ملوکانه بر نیکبختی دائمی اهالی ایران قرار گرفته، می نماید: نوعی مقرر فرمایند که الی الابد در زیرسایه بلند پایه ایشان و اولاد امجاد ایشان به فراغت روزگار گذرانند.

با این همه، همت والای ملوکانه بر نیکبختی دائمی اهالی ایران قرار نگرفت. اما به جای عزت و افتخار در پی ایجاد منفعت دایمی برای ابنای جنس به ایجاد مدرسه و تاسیس صنایع و تربیت خدمتکار های قابل از سپاهی و اهل قلم و عالم و مطلع، به اوضاع عالم برسبیل تفصیل پرداخت تا امور ملکیه را، چون سایر ممالک منتظم دارند و از حسن تدبیر ایشان روزبه روز بر رونق و آبادی مملکت [بیفزاید].

اما در دوره ای که حیات و ممات اعضای جامعه در دست یک تن بود، همه کسانی که در توهم امکان تداوم و بقای تمدن قدیم و امکان انتخاب در برابر تمدن جدید و نفی آن سیر می کردند، امید آخرین کنندگان عقل تاریخی دیوانی را ناامید کردند و با عزل و قتل امیرکبیر، بهترین فرصت و شرایط تاریخی برای نوسازی را به نابودی کشاندند.

زیرا آنچه امیر و معدودی از افراد از آن برخوردار بودند و شاه و دربار از آن بی بهره، همان است که مخبرالسلطنه راهنمایی به درستی از آن تحت عنوان بینایی میرزا تقی خان در هر رشته و مستوفی از آن تحت عنوان مردکار یاد می کنند؛ این همان است که در روسیه از پتر به ظهور رسیده بود و به همین دلیل نیز نصرالله الطباطبایی ناصرالسلطنه یکی از عمله خلوت مظفرالدین شاه در سال 1315 قمری یعنی حدود نیم قرن پس از قتل امیرکبیر نوشت: اگر آن شخص جلیل که [روحش]قرین رحمت باد، چندسالی با ترتیبی که پیش گرفته بود کار مملکت را اداره می کرد، ما حالا به این روز نیفتاده بودیم، ما هم جزو ملل متمدنه بودیم و از این خرابی و استبداد رای و اغتشاش مملکت و ویرانی خلاص بودیم، سری توی سر ها داخل نموده بودیم، نظامی داشتیم، مالیه مان به این فلاکت نبود، معارف پیش می رفت و حالا صفر نمی شد.

البته این قضیه از نظر خود امیرکبیر پوشیده نبود؛ او می دانست راهی را در پیش گرفته است که با پیمودن آن اساس مناسبات اجتماعی تغییر خواهد نمود و برای این کار باید یک تنه در برابر خیل عظیم دشمنان و مخالفان بایستد. امیرکبیر پس از عزل، به شاه این گونه نوشت: اینکه اصرار در شرفیابی حضور شما داشتم و باز دارم و استدعای چند کلمه عرض دارم برای آن است که هرزگی و نمامی و شیطنت اهل این ملک را می شناسم.

از این رشته که به دست آن ها افتاده، دست نمی کشند و طوری خواهند کرد که این کار منظم را که کل جهان از شدت حسد به مقام پریشانی برآمدند بالمره خراب و ضایع و همچنین که این غلام را خراب کردند، هم این غلام را بالمره خراب و هم جمیع کار های پخته را خام کنند؛ بنابراین نظمی که خود امیرکبیر از آن با تعبیر عامیانه نظم میرزا تقی خانی یاد می کرد، نظمی بود که با تاسیس تمدن جدید ممکن می شد.

از این رو می خواست زنده بماند تا آن نظم را در جامعه جاری سازد والا مرگ را بر زنده ماندن در برابر بازگشت شرایط پیشین بر خود گواراتر می دانست. شرایطی که البته براساس منطق تحولات تاریخی بازگشت آن غیرممکن بود.

این درد غلام را می کشد که مردم بگویند که آن نظم میرزا تقی خانی گذشت. مردن را بر خود گواراتر از این حرف می داند و نمرد، کشته شد و با دفن نظم میرزاتقی خانی، از تکرار دوباره الگو و طرح نوسازی تجربه شده و پیروز در روسیه، اما مبتنی بر دریافت عقل ایرانی اندکی پس از تولد در ایران جلوگیری شد.

از مقاله ای به قلم قباد منصوربخت، استادیار گروه تا ریخ دانشگاه شهید بهشتی

منبع: فرادید
انتشار: 29 اسفند 1399 بروزرسانی: 29 شهریور 1400 گردآورنده: rezaruigari.ir شناسه مطلب: 1399

به "تمدن جدید در ایران، مدیونِ الگوی نوسازی امیرکبیر" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "تمدن جدید در ایران، مدیونِ الگوی نوسازی امیرکبیر"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید